Architektura Włoch – Neoklasycyzm
Powszechnie uznaje się, że styl neoklasycystyczny, który zareagował przeciw wybujałości późnego baroku powrotem do podstawowych zasad sztuki klasycznej, rozpoczął się w Rzymie w połowie XVIII wieku. Jednakże już wcześniej, na początku stulecia, przeciwko barokowym ekscesom opowiedziało się zdecydowanie kilku architektów weneckich, szczególnie Giovanni Scalfarotto (1690-1764), w którego kościele San Simone Piccolo można znaleźć niezaprzeczalne odniesienia do Panteonu.
W dziele popularyzacji metody neoklasycznej w Rzymie najbardziej zasłużył się Giovanni Battista Piranesi (1720-78). Jego nastrojowe wielkie ryciny ruin miasta należą do arcydzieł grafiki i sprzedano olbrzymią liczbę ich odbitek. W swych pismach teoretycznych głosił wyższość architektury starorzymskiej nad starogrecką i nawoływał do ponownej interpretacji jej form jako podstawy nowego stylu. Jako architekt Piranesi znany jest tylko jako twórca kościoła Santa Maria dei Priorato, mocno symbolicznego kościoła Kawalerów Orderu Maltańskiego na planie pięciokąta.
Godną uwagi syntezę późnego baroku z neoklasycyzmem osiągnął Luigi Vanvitelli (1700-73) w olbrzymim pałacu królewskim w Casarta. którego ozdobne apartamenty z długimi amfiladami zawierają w sobie cały przepych minionego stylu, natomiast bryła odznacza się dostojnością i powściągliwością stylu nowego. Jego uczeń. Guiseppe Piermarini (1734-1808) został wiodącym architektem neoklasycznym w Mediolanie, gdzie zaprojektował szereg pałaców z długimi, pozbawionymi ornamentów fasadami, jak również La Scalę, obecnie najbardziej prestiżowy gmach operowy we Włoszech.
Inny sławny teatr. La Fenice w Wenecji, jest najbardziej znanym budynkiem zaprojektowanym przez najzagorzalszego zwolennika neoklasycyzmu wmieście. Giannantonio Selvę (1751-1819). Pewne wpływy francuskie widoczne są w projektach Giuseppe Valadiara (1762-1839), któremu powierzono przebudowę wnętrz katedr w Spoletto i Urbino zanim ukończył trzydzieści lat. Później osiadł w Rzymie, gdzie zlecono mu budowę luku triumfalnego na Ponte Milvio i projekt Piazza del Popolo.
Podobnie jak sztuki plastyczne, architektura włoska przez większą część XIX wieku przeżywała zastój. Ze względu na dominację tradycji klasycznej, nie mamy tu do czynienia z świadomą nowoczesną reinterpretacją innych stylów, która była charakterystyczna dla budownictwa północnoeuropejskiego w tym okresie. Wyjątek stanowi tu tylko Luigi Japelli (1783-1852). Jego arcydzieło, Caffe Pedrocchi w Padwie, jest wprawdzie budynkiem na wskroś neoklasycystycznym, lecz przybudówka jest neogotycka, natomiast Teatro Verdi w tym samym mieście opiera się na stylu rokoko, a wille Japellego nawiązują do twórczości Palladia.
Wiek XIX pozostawił po sobie także wiele imponujących osiągnięć planistyki. Jednym z nich jest Triest, gdzie przebudowano dzielnicę nadmorską. W Turynie kontunuowano dzieło poprzedniego stulecia zakładając Piazza Vittorio Veneto i Piazza Carlo Felice w dwóch przeciwległych krańcach miasta. Alessandro Antonelli (1798-1888) ozdobił później miasto olbrzymią wieżą o żelaznej konstrukcji. Mole Antonelliana. która pierwotnie miała służyć jako synagoga, lecz ostatecznie urządzono tam muzeum.
Najbardziej oryginalny projekt planistyczny przeprowadzono w Mediolanie, którego status głównego ośrodka handlowego nowopowstałego państwa-miasta symbolizuje Galleria Vittorio Emanuele II Giuseppe Mengoniego (1829-77) — pierwsza ważniejsza konstrukcja z żelaza i szkła we Włoszech, która zapoczątkowała ogólnoeuropejską modę na kryte kompleksy handlowe.
W Rzymie, wraz z osiągnięciem zjednoczenia Wioch w 1870 roku zaistniała potrzeba stworzenia nowych ulic i budynków godnych wielkiej nowoczesnej stolicy; wybrano oczywiście monumentalny styl klasyczny, który jednak nie do końca się sprawdził. Najbardziej rzucającym się w oczy — nawet jeśli nieszczególnie miłym wizualnie — dodatkiem do neoklasycznego dziedzictwa w mieście jest olbrzymi marmurowy pomnik Vittorio Emanuele II dzieła Giuseppe Sacconiego (1853-1905).