Architektura Włoch – Romanizm
Wyłonienie się Europy z mroków wczesnego średniowiecza w X i XI wieku związane jest w architekturze ze stylem romańskim, który we Włoszech obficie czerpie z własnego dziedzictwa kraju. Cechy rzadko występujące w innych krajach obejmują przywiązanie do planu bazylikowego i hełmów wieńczących kopuły, stosowanie okładzin marmurowych, występowanie oddzielnych campanili i baptysteriów oraz wykorzystywanie łuku do celów dekoracyjnych, a nie tylko czysto konstrukcyjnych.
Bardzo wyraźne są odmiany regionalne. Kościoły na Nizinie Lombardzkiej najbardziej przypominają północno europejskie i należały do najczęściej naśladowanych poza krajem. Ich najbardziej dominującymi cechami są wysokie, dostojne wieże, pozbawione przypór i zdobione pilastrami. Przed linię fasady wysunięty jest zwykle sklepiony portal osadzony na barkach lwów, ponad którym znajduje się różyca stanowiąca główne źródło oświetlenia nawy głównej. Nie licząc fasady, dekoracja skoncentrowana jest w apsydzie, gdzie często znajduje się odkryta empora i kroksztyny delikatnie zdobione groteskowymi głowami. Niekiedy stosowano rewolucyjne jak na ową dobę sklepienie żebrowe. Wyróżnia się zwłaszcza katedra w Modenie, podobnie jak charakterystyczne tria składające się z katedry, campanili i baptysterium w Parmie i Cremonie.
Nad wymienionymi wyżej zabytkami góruje charakterystyczny styl pizański. którego przykłady można znaleźć w całym mieście, lecz jest szczególnie silnie związany z Piazza del Duomo, gdzie do typowej trzyczęściowej grupy dodany jest jeszcze cmentarz (Camposanto), całość w zielonej scenerii z dala od centrum handlowego. Choć budowę tego zespołu zapoczątkowano w połowie XI wieku, a ukończono dopiero 300 lat później, odznacza się zaskakującą jednością stylu. Wszystkie budynki wyłożone są marmurem i posiadają od zewnątrz odkryte arkadowe galerie (tak zaprojektowane, aby zyskać spektakularne efekty świetlne) sięgające aż pod szczyt fasady i okalające cały budynek. Dość podobnie budowano w sąsiednich miastach Lukka i Pistoia.
Jeszcze bardziej charakterystyczny styl romański da się dostrzec w najstarszych zachowanych bydynkach we Florencji — baptysterium, San Miniato i Santi Apostoli, oraz Badia we Fiesole. Ogólny układ tych budowli jest dość typowy dla owych czasów, lecz stałe stosowanie mozaik i okładzin marmurowych we wnętrzach sugeruje wpływy bizantyńskie, a ogólna elegancja formy wskazuje na oparcie na wzorach rzymskich.