ARCHITEKTURA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA I BIZANTYŃSKA
Pierwsi chrześcijanie w Italii musieli uprawiać swą religię w podziemnych katakumbach wydrążonych w litej skale. Najsławniejsze są katakumby w Rzymie, lecz inne imponujące zespoły można oglądać w Neapolu i Syrakuzach. Gdy chrześcijaństwo zostało zalegalizowane i uznane za oficjalną religię Cesarstwa Rzymskiego, jego architektura, jak można by się było spodziewać, oparła się bezpośrednio na świeckich wzorach cesarskich, a konkretnie, kościoły przyjęły formę bazylikową. Wznoszone były z reguły na grobach męczenników, które znajdowały się w krypcie pod ołtarzem głównym. Z czasem wszystkie kościoły orientowano ku wschodowi, lecz wczesne budowle bardzo często skierowane są dokładnie w przeciwną stronę. We wnętrzu często ustawiano kolumny pochodzące ze zburzonych budowli świeckich.
W samym Rzymie zdecydowanie najlepiej zachowanym kościołem z tej epoki jest Santa Sabina z V wieku. Jego bryła odznacza się surową prostotą — ceglane ściany ożywiają tylko olbrzymie prześwity okien. We wnętrzu zaznacza się dążność do regularności kolumn. Największe współczesne bazyliki. Santa Maria Maggiore i San Paolo fuori le Mura, były wielokrotnie przebudowywane na przestrzeni wieków, lecz nadal wyraźnie widać różnorodność planów bazylik. W świadomym dążeniu do odtworzenia kształtu Krzyża wprowadzono transepty; z wyjątkiem Santa Maria Maggiore. stosowano także po dwie pary naw bocznych. Z tego okresu pochodzi też Święty Jan na Lateranie, gdzie po raz pierwszy występuje — ulubione przez Włochów — oddzielne, ośmiokątne baptysterium.
Prosty styl bazylikowy dominował w mieście przez szereg stuleci i nie ma większej różnicy między Sant’Agnese z VII wieku a Santa Maria in Cosmedin z IX wieku, czy San Clemente z XII wieku, choć ta ostatnia jest nietypowo archaiczna.
Kolejne ważne budowle pochodzą z Rawenny, gdzie przeniosła się stolica cesarstwa. Co zrozumiałe, bardziej słyną one ze wspaniałych mozaik zdobących wnętrza, lecz ważkie jest również ich znaczenie architektoniczne, wyznaczające we Włoszech początek stylu bizantyńskiego, którego wyróżniającą cechą było rozwinięcie formy kopuły. U Rzymian musiała ona być wsparta na kolistej bazie; dzięki zastosowaniu żagielków. bizantyńczycy byli w stanie konstruować kopuły na rzucie kwadratu. Dobrym przykładem tego rozwiązania jest najstarszy zachowany zabytek w Rawennie, mauzoleum Galla Placida, pochodzące z około 430 roku. Dużym osiągnięciem jest także kościół San Vitale. pomysłowa konstrukcja ośmiokąta w ośmiokącie. Pozostałe tutejsze kościoły posiadają formę bazylikową; ciekawostką jest fakt. że apsyda jest wewnątrz półkolista, lecz na zewnątrz wielokątna. Cylindryczne campanile wprowadzono później, przypuszczalnie w IX wieku. Są to najstarsze wolnostojące dzwonnice — od tego czasu powszechnie towarzyszące kościołom włoskim — które się zachowały, lecz pomysł ten po raz pierwszy zastosowano w Rzymie.
Najczystsze stylowo budynki bizantyńskie we Włoszech znajdują się w Lagunie Weneckiej, której dostatek opierał się na handlu ze Wschodem. Katedra na Torcello. wzniesiona w VII wieku, lecz w XI stuleciu gruntownie przebudowana, jest najstarszym tego typu zabytkiem; w tym samym stylu utrzymana jest Santa Fosca na tej samej wyspie. Najpiękniejszą budowlą bizantyńską we Włoszech jest jednak bazylika San Marco w Wenecji. I ona została znacznie przebudowana w XI wieku, lecz zachowany został zasadniczy układ IX-wiecznego kościoła wzorowanego na kościele św. Apostołów w Konstantynopolu. Ze swymi pięcioma cebulastymi kopułami, planem krzyża greckiego i przebogatą dekoracją mozaikową, kościół stanowi najwybitniejszy zabytek bizantyński swych czasów.