Pojęcie wartości zabytku jest bardzo złożone. W zasadzie w każdym zabytku, niezależnie od rodzaju, znaczenia, wieku itp., może być tych wartości kilka. Zwykle przy ocenie wartości bierze się pod uwagę kryteria historyczne, estetyczne, dekoracyjne, strukturalne, wiek, unikatowość, a także oddziaływanie emocjonalne. Z punktu widzenia historyczno-naukowego szczególne znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kultury mają wartości dokumentalne. Stanowią one świadectwo dawnej ludzkiej twórczości i informują o kulturze czasów minionych. Podstawowe wartości dokumentalne zabytku tkwią przede wszystkim w oryginalnych cechach dzieła. Dopatrzyć się tego można w obrazie twórczym autora w postaci formy, kompozycji, techniki. Oryginalność dzieła stanowi cechę niepowtarzalną, unikatową, gdyż nie może być odtworzona. Wszelkie próby odtworzenia zniszczonych lub nieistniejących fragmentów zabytku, nawet najbardziej poprawne pod względem techniczno-technologicznym i artystyczno-emocjonalnym, nie będą miały wartości historycznych, gdyż nie będą stanowić dzieła sztuki dawnych mistrzów. Wartość dokumentalną zabytku wyznacza zatem autentyczność wyrażona przez substancję, czyli strukturę materialną, charakteryzującą postać i wzajemne sprzężenie budowli w całości (części). Struktura ta jest nosicielką wszystkich elementów zabytku: zniszczenie jej jest równoznaczne ze zniszczeniem tego, co jest z nią zespolone.
W odniesieniu do zabytków budownictwa i architektury sprecyzowanie wartości zabytkowej natrafia zwykle na wiele komplikacji nie tylko ze względów typologicznych. W większości substancja budowlana obiektów w ciągu wieków ulega różnym przemianom, do czego nie mało przyczynia się działalność ludzka. W czasach minionych wiele obiektów z różnych przyczyn przebudowano i adaptowano na cele pierwotnie nie zamierzone. Budynki zachowane nawet w dość dobrym stanie zabytkowej postaci stanowią organizm bardzo skomplikowany i niejednorodny. W praktycznej działalności przy określaniu wartości zabytku należy się liczyć z rodzajem i skalą obiektu, jego funkcją, ukształtowaniem przestrzennym i stylowym, które to określają zasadniczą formę geometryczną i wystrój. Istotne znaczenie ma stan zachowania struktury, detali architektonicznych, faktury, wyposażenia wnętrz, infrastruktury technicznej itp. Posiadanie tych informacji, a także innych, które składają się na dokument historyczny, wartość naukową i świadectwo przeszłości, stanowi podstawę do określenia wartości zabytku.
W praktyce administracyjno-konserwatorskiej przy ocenie wartości dokumentalnej zabytku, której metodologiczne podstawy dla wszystkich zabytków powinny być jednakowe, wprowadzą się dodatkowe kryteria i wymagania, wynikające najczęściej z zakresu działań inwestycyjnych przy realizacji programu opieki i ochrony w skali państwa. Na podstawie uzyskanych danych wynikających z prac badawczych, opracowanych wytycznych konserwatorskich i posiadanych środków finansowych, ustala się wieloletnie programy robót konserwatorskich, uwzględniając kolejność i charakter interwencji technicznych.